تئاتر چيست؟

تئاتر آن شاخه از هنرهاي نمايشي است كه به بازنمودن داستان ها در برابر مخاطبان يا تماشاگران مي پردازد “تئاتر” يك هنر دراماتيك است و پنج قرن قبل از ميلاد مسيح در آتن و روم به وجود آمد و سپس در آثار قرون وسطي، رنسانس و بعد در عصر جديد اروپا ادامه يافت. منظور از تئاتر يك مجموعه هنري يا يك نظام سازمان يافته هنري است كه پيش از هر چيزبه متن يا نمايشنامه و سپس به كارگردان نياز دارد و شامل بازيگري، صحنه آرايي، مجسمه آرايي، موسيقي، سخنوري، نورپردازي، نقاشي، معماري است. “ميعاد سليماني راد”

پيشينه تئاتر

پيشينه تئاتر به رقص اوليه بشر به هنگام جادوي طبيعت و حيوانات باز مي گردد. بشر با انجام اين حركات نمايشي سعي در تسخير نيروهايي داشت كه هدايتشان در دست او نبود.

در تئاتر از همكردي (تركيبي) از سخن، حركات، موسيقي، رقص، صدا و نور براي اجراي بهره گرفته مي شود.

به جز سبك معيار گفتار داستاني، تئاتر گونه هاي ديگري نيز دارد مانند اپرا، كابولي، خيمه شب بازي و پانتوميم.

هنر تئاتر در ايران پيشينه اي دراز دارد و سبكي از آن در نمايش هاي تعزيه نمود يافته است.

تاريخچه تئاتر

تئاتر يكي از هنرهاي هفتگانه است. كساني كه درباره به وجود آمدن تئاتر جستجو كرده اند، مي گويند سرچشمه آن از آيين هاست. آيين به مراسم مذهبي و اجتماعي مي گويند، مثل مراسم عروسي يا مراسم سينه زني در ماه محرم در ايران و مراسم رقص هاي مخصوصدر كشورهاي ديگر انسان هميشه دوست داشته است به اتفاقاتي كه خارج از اراده و ميل اوست تسلط داشته باشد و اين ويژگي اصلي تئاتر است.

تئاتر در مقايسه با هنرهاي ديگر امكانات زيادي دارد براي اينكه از هنرهاي ديگر مثل نقاشي، ادبيات، معماري، موسيقي و... در آن استفاده مي شود. كلمه تئاتر (theater) در اصل از كلمه تآترون (theater on) است كه قسمت اول آن تيه (thea) تماشاگران و يا محله تماشا است.

در زمان هاي قديم، تماشا گران در سرازيري تپه ها مي نشستند و مراسم مذهبي را كه با آداب و تشريفات مخصوص در پايين همان تپه يا كناره معبد كه محل عبادت بوده، تماشا مي كردند.

در اين قسمت درباره آيين و ارتباط آن با تئاتر مي خوانيد. آئين ها و تئاتر از عوامل اساس مشابهي استاده مي كنند.

موسيقي، رقص، گفتار، صورتك، لباس، اجرا كنندگان، تماشاگر و صحنه

در اجراي آيين آرايش توسط رنگ، خاكستر يا جوهر كه سطح بدن را مي پوشاند براي كامل كردن صورتك و لباس به كار مي رود، آنطور كه گريم در تئاتر اين كار را انجام مي‌دهد.

بازيگران آيين بايد بسيار ماهر و با انضباط باشند مثل بازيگران تئاتر.

براي اجرايي آييني يكي پيشكسوتان يا سالمندان آشنا به آيين تمرين سختي را براي اداره‌‌ي اجراي خوب آيين به كار مي گيرد كه كاملاً با كارگرداني تئاتر قابل مقايسه است.

با اينكه سرچشمه آييني امروز پذيرفته ترين نظريه درباره ي به وجود آمدن تئاتر است اما جستجوگراني هم اعتقاد دارند، سرچشمه تئاتر  داستان سرايي است. آنها مي گويند كه گوش كردن و رابطه برقرار گردن با قصه ها، جزو بزرگترين خصوصيات انسان است.

برخي مي گويند تئاتر از رقص و حركات ضربي و ژيمناستيك و يا تقليد حركات و صداي حيوانات آغاز شده است.

اما نه خصوصيت داستان سرايي انسان و نه علاقه ي او به تقليد، هيچ كدام نمي تواند او را به سوي آفريدن هنر تئاتر راهنمايي كرده باشد، چرا كه اسطوره ها و داستان ها هم در اطراف آيين ها به وجود آمده اند و تقليد از حيواناتي كه انديشه و عقل ندارند هم نمي توانسته سرچشمه تئاتر باشد چرا كه آيين ها از انديشه و اعتقادات و ميزان شناخت انسان شكل گرفته است.

آيين ها، نوروز و تئاتر ما

1- آيين، شكلي از معرفت است. اسطوره و آيين، تجسم دريافت يك قوم از جهان است و نيز مي كوشد انسان و رابطه او را با جهان تعريف كند. آيين يك روش تعليم است. اجراي آيين وسيله اي براي انتقال دانش، سنت ها و جهان بيني يك قوم به نسل هاي بعدي است. آيين براي مهار كردن هر چه بدي و بلاست و از نيروهاي فراطبيعي بهره مي گيرد. آيين، نيروهاي فراطبيعي را تقديس كرده و سپاس مي گويد.

آن گونه كه «جوزف كمپل» مي گويد، آيين ها به سه دسته تقسيم مي شوند: آيين هاي لذت، قدرت و وظيفه. البته هستند آين هايي كه تركيبي از اين سه دسته اند.

2- ايران به عنوان بخشي مهم از تمدن كهن بشري، سرشار از آيين هاست. مشخصاً آيين‌هاي نوروزي غناي زيادي دارند؛ آن چنان غني كه تأثيرات عميق آن را در آيين هاي بسياري از فرهنگ هاي دور و نزديك، حتي امروزه شاهد هستيم.

3- آيين هاي نوروزي متنوع اند و بي جهت نيست كه نوروز را بسياري «نمايان» ترين جشن‌هاي بهاري دنيا مي دانند. تقدس و بزرگي نوروز و آيين هايش از آن روست كه با ماه فروردين كه ويژه ي ارواح مقدس است شروع مي شود. روز اول آن با نام پروردگار آغاز مي شود كه اول بهار، اعتدال ربيعي، رستاخيز طبيعت و زندگي مجدد در جهان است. شهرت نوروز به نسبت دادن آن به جمشيد بازمي گردد و روايت فردوسي بزرگ چنين آوازه اي را نصيب وي كرده و ارزش آن بدين سبب است كه ايرانيان، سرشار از آيين هايي بوده اند كه بيشتر آنها با سور و جشن و شادي همراه بوده است.

4- آيين ها در بسياري موارد، شالوده نمايشي دارند. زيرا جملگي آنان تركيبي هستند كه براي «تماشا» به وجود آمده اند. چيزي كه بايد ديده يا شنيده شود و با تماشاگراني حاضر. تماشاگراني كه بسياري از ويژگي هاي «مخاطب نمايش» را در خود دارند.

مراسم آييني متشكل است از كنشي با ماهيت بسيار نمادين و استعاري.

5- اما آيين به شكل مشخص و تعريف شده اش، جايي در صحنه نمايش ندارد. از آيين مي‌شود اقتباس كرد؛ مي شود الهام گرفت؛ مي توان دستمايه گرفت. اما اجراي كامل يك آيين، هر چند تماشايي و هر چند نمايشي، اختلاط دو جنس ناهمگون است. محصول، هيچ مقوه ي مشخصي نخواهد بود و نتيجه نخواهد داد. اجراي يك مراسم نيايش، اين آيين نوروري و آن رقص محلي، نه تنها به نمايش بومي ختم نخواهد شد؛ بلكه هم آيين و هم نمايش را به بيراهه مي برد.

6- آيي هاي نوروزي، منابعي فوق العاده براي اقتباس تئاتر ما هستند. منابعي پرانرژي و سرشار از زندگي. براي تئاتر ما كه بسيار عبوس است و دل افسرده، باشد كه تئاتر ما سراسر «نوروزي خواني» شود.

معركه

معني واژه معركه به معناي حرب گاه گويند. در اصطلاح، موصوفي را گويند كه شخصي آن جا بازايستد و گروهي مردم در آنجا بر وي جمع شوند و هنري كه داشته باشد به ظور رساند و اين موضع را معركه گويند. مولانا واعظ كاشفي در كتاب خود كه مي توان آن را بوطيقاي نمايش هاي انفرادي ناميد، انواع معركه را اين گونه نام مي برد، مداحان و عزاخوانان، قصه خوانان و افسانه گويان، كشتي گيران، سنگ گيران، رسن بازان، لعبت بازان معركه ها به مناسبت فصل از يكي دو ساعت از آفتاب برآمده شروع مي شد و تا نزديك ظهر و گاه تا غروب ادامه مي يافت، مارگيري، شعبده بازي، مداحي، پهلواني، بز رقصاني،  بازي و بندبازي از جمله معركه هايي بودند كه در تهران و شهرهاي ديگر ايران انجام مي‌شد.

در گذشته معمول بوده است كه در وايش و شعبده بازها در سر چهارراه ها و معابر عمومي معركه مي گرفتند و به چند چشمه بازي مي كردند، يعني هنرها و شعبده بازي هاي خود را ضمن اظهار مطالب مشروحي به تماشاچيان نشان مي دادند و به فراخور هنري كه عرضه مي‌كردند از تماشاچيان پول به عنوان چراغ الله دريافت مي كردند، در وايش معركه گير كارشان شعبده بازي، مسأله گويي، مارگيري، مناقب خواني و شرح معجزات پيامبر اسلام و اولياي دين، عمليات پهلواني قصه گويي و از اين قبيل بوده است، شكل و ترتيب معركه گيري به اين ترتيب بود كه درويش يا شعبده باز در وسط چهارراه و معبر عمومي سفره اي پهن مي كرد و با كمك معاون و دستيار مشغول شعرخواني و سئوال و جواب مي شد كه آن را در اصطلاح معركه گيران شيداللهي مي گفته اند. اطراف اين سفره تا مسافت و عمق يك الي دو متر كاملاً باز بود و جزو حريم درويش معركه گير محسوب مي شد كه هنگام انجام برنامه در آن تردد و رفت و آمد مي كرده است. خارج از اين محوطه تماشاچيان مجاز بودند دايره وار بايستند و هنرنمايي معركه گير را تماشا كنند، چنانكه بر تعداد تماشاچيان افزوده مي شد درويش معركه گير دواير صفوف اول و دوم و سوم را تكليف مي كرد بنشينند تا بقيه تماشاچيان كه ديتر رسيده و در عقب جمعيت ايستاده بودند بتوانند بساط معركه گيري را ببينند و از نقالي ها و شيرين كاري هاي معركه گير استفاده كنند.

هنوز هم در برخي شهرهاي ايران درويش و پهلوانان بساط خود ر اپهن مي كنند و به اجراي نمايش مي پردازند.

تعزيه در ايران

تعزيه نمايشي تبليغي و مذهبي است كه طي قرن ها مراحل تكوين را از سر گذرانده و به شكل امروزين خود دست يافته است. سابقه نمايش- آيين هاي تبليغي- مذهبي در ايران به دوره پيش از اسلام بر مي گردد. معتقدان آيين ميترايي، براي پذيرش يك فرد جديد (نو آشنا) به جمع پيروان ميترا (مهر) مراسم خاصي را برپا مي كردند كه براي ساير پيروان جنبه (تذكر) و يادآوري را داشت.

مهرپرستان ايراني

مهرپرستان ايران، سكويي مرتفع برپا مي كردند، صورتك هايي به افراد شركت كننده مي‌دادند كه داراي معاني سمبليك بود: صورتك كلاغ (سمبل پيام آوري) صورتك هاي سرباز، شير. يك مرد عامي پارسي، پدر، صورتك نيمفوس (نامزد ورود به آيين) و صورت خورشيد. صورتك هاي هفت گانه توسط افراد خاصي كه توانايي برگزاري مراسم را داشتند مورد استفاده قرار مي گرفت و از ميان آنها، صورتك شير و كلاغ بود كه به تعداد زياد به كار برده مي شدند. كلاغ ها و شيرها با قارقار و غرش خود فضاي دلهره آميزي را به وجود مي آوردند و نوآشناي آيين مهرپرستي مي بايستي در اين فضا صفويه كه شمار آنها و گستردگي ميدان اعمالشان پديد آمدن يك تشكيلات فراگير به نام «سلسله نقيب» را ضروري مي ساخته و همين تشكيلات نيز ضروري مي دانسته كه با انتشار تفسيري به عظمت فتوت نامه قدرت تشخيص سره و ناسره را به فعالان اين نوع نمايش ها و همچين به جامعه اعلام نمايد (كاشفي سبزواري، 1350، ص280-292).

از نكات بي نظيري كه در فتوت نامه ذكر شده شرح وسايل هر يك از ارباب معركه است كه هر كدام از آنها را نيز با شرح و بسط و اشارات و آيات و احاديث به پيامبران و امامان نسبت داده و آنان را در مرتبه قدسي قرار داده است. اين امر نيز به نوبه خود نتيجه احترام و عزتي است كه جامعه براي اين نمايشگران قائل بوده و عمل آنها را خدمتي پر ارج تلقي مي كرده است.

از نكات قابل توجه ديگر اين است كه افسانه خوانان و قصه گويان و تمامي ارباب معركه تعليم مي ديدند و بدون دريافت اذن مخصوص نمي توانستند بساط اندازند و خلق را دور خود جمع كنند.

نقالي